Recensie Zvizdal

Via de voormalige Franse journaliste Cathy Blisson kwam Berlin te weten dat er twee tachtigers in de verboden zone rond Tsjernobyl leven. Nadia Opanassovitch en Pétro Lubenoc zijn de enige inwoners van Zvizdal, een van de dorpen die na de kernramp geëvacueerd werd. Dat gebeurde niet meteen, want de overheid moest woningen bouwen zodat alle mensen opgevangen konden worden. Maar dat was zonder Nadia en Pétro gerekend. Zij wilden absoluut voorkomen dat hun eigendom geplunderd zou worden en hielden voet bij stuk. Afgezonderd van de buitenwereld, op 13 kilometer van een checkpoint, zonder elektriciteit, lopend water, verwarming, post, openbaar vervoer, sociale contacten, … leefden ze sinds 1986 in eenzaamheid. Een kat, een hond, twee kippen, een koe, een paard en elkaar hebben ze.  Met Zvizdal – een combinatie van docu, installatie (3 maquettes met een camera die erover heen zoemt), en het publiek dat op twee kleine tribunes over elkaar zit - toont Berlin helaas aan dat een journalistiek product daarom nog geen artistiek product is.

Zeker, het leven van die hoogbejaarden is op zich interessant. Maar Berlin beperkte zich door in die periode 2011-2015 toen ze het echtpaar bezocht maar fragmentarische opnames te maken. Dat komt ook door het duo dat zich niet altijd wou laten filmen. Na een lastige rit in het sneeuwlandschap – de enige weg die iet of wat berijdbaar is, is overwoekerd – krijgen de makers te horen dat ze maar eens op een ander moment moeten terugkomen. Het koppel beseft doodgewoon niet wat voor paperassen er bij komen kijken én hoe hachelijk de onderneming is om bij hen te geraken.  Berlin filmt dus maar fragmentarisch. Een cruciaal kantelmoment in het leven van het koppel – de dood van het paard en de koe – hebben ze niet op beeld, om de heel eenvoudige reden dat Berlin er toen ook niet was. Maar zelfs mocht Berlin er geweest zijn op dat moment, hadden ze de beelden niet. Berlin beperkte zich tot de straat en wou absoluut niet op het erf komen van de twee.

Die beperking zorgt er uiteraard voor dat de makers te weinig informatie hebben over de levensomstandigheden van hun hoofdpersonages. Ze kunnen zich wel een beeld vormen min of meer (in de zomer hangen de muggen en vliegen rond de twee , ze hebben allebei jeuk moeten de insecten van hen afslaan), ze zijn sjofel gekleed, dragen kledij die al een hele tijd meegaat en een gemiddelde mens al lang afgedankt zou hebben. Niet zo bij Nadia en Pétro. Berlin vangt die momenten op door drie maquettes van het erf in drie verschillende seizoenen voor te stellen: zomer, winter en herfst. Op die manier probeert het dramatiek toe te voegen wat in beperkte mate lukt.

Eenzaamheid, isolatie, dood, het trage voorbijgaan van de tijd,… het zijn allemaal zaken die de camera goed registreert. Maar de meerwaarde om de beelden te tonen op de muur van de schuur van de maquette (combinatie live videobeeld maquette met documentaire) is wel erg beperkt. Slechts heel kort toont de film hoe wereldvreemd vooral de man geworden is. Zo verwijt hij Amerika dat ze alle insecten naar hen sturen, die parasieten. Nadia was zijn buurmeisje, en zo hebben ze elkaar leren kennen en zijn ze uiteindelijk een koppel geworden. Maar net zoals bij veel oude koppels zit ook de mot wat in de relatie. De twee leven wat naast elkaar, zij neemt wel overduidelijk de leiding.

9 Mei is een belangrijke dag want dan komen er veel auto’s voorbij met familieleden die overledenen komen groeten op de begraafplaats. Nadia merkt op dat er dat jaar een heel pak minder auto’s passeerden dan eerder. Samen met haar man is ze ervan overtuigd dat buiten de gevarenzone leven geen garantie biedt op een gezonder of langer leven. Pétro van zijn kant is bijgelovig. Een koe melken met de camera’s erbij dat zorgt voor ongeluk. De koe zelf, net als het paard ziet er behoorlijk oud uit, je ziet de beenderen, de ribben als het ware. Het paard geraakt nog moeizamer vooruit dan zijn hoogbejaarde eigenaar. Extreem moeilijke levensomstandigheden zien we dus, al doet de reportage ook denken aan die van Jambers boer Charel.

Zvizdal is ook herkenbaar. De manier waarop oude mensen in beeld gebracht worden, is erg universeel: twee mensen die eigenlijk naast elkaar leven, ook op elkaars kap zitten, en vaststellen dat hun dochter hen niet vaak komt bezoeken. De vrouw wordt neergezet als de sterkste die blijft doorzetten, pijn aan de borst en hoofdpijn of niet. Jammeren “Oh God” hoort er weliswaar bij, maar de eer – absurd en herkenbaar veeleisend - blijft ze hoog houden: en zo draagt ze haar man op om de weg voor hun boerderij te maaien.

Zij is het hier die voet bij stuk houdt om te blijven, terwijl de twijfel bij hem toeslaat wanneer hij voelt dat zijn lichaam hem in de steek begint te laten. “Ik kan niet meer, Nadia” klinkt het en “onze tijd zit erop”. Een tijd later – op 20 oktober 2014 - is hij dood. Hoe dat gebeurde en waar laat Nadia (op dat moment 89 jaar) optekenen, want de cameraploeg was er op dat moment niet en kon het ook niet registeren omdat het binnen het erf gebeurde. Wat we te zien krijgen is een blauwe kist, die met veel bloemen door een tractor naar de begraafplaats in de verboden zone gebracht wordt. Haar laatste woorden registreert de camera wel: “ik denk dat ik goed voor je gezorgd heb.” Waarna Nadia zich afvraagt wie er nu goed voor haar gaat zorgen? Een nieuwe man vinden, zit er niet in. Ze beslist alleen verder te leven want “een vreemd huis is als een wrede schoonmoeder”.

Een maand later komt de ploeg terug en moeten ze minutenlang wachten om te weten te komen of zij nu al dan niet nog leeft. “Het gaat niet goed. Oh God.” zegt ze. En wanneer ze te horen krijgt dat de ploeg pas na de winter terugkomt, is ze er zeker van “dan zal ik er niet meer zijn en heb ik de eeuwige rust gevonden” waarna een camera op een drone uitzoomt over de boerderij en het landschap. Maar dat is niet het einde van het verhaal. Dat is te zien op de website van Berlin, na het ingeven van de logincode. Zo krijgen we de schoonzoon van Nadia te zien en doet die laatste voor het eerst haar hoofddoek uit voor de camera. “Er valt niets meer aan te vangen met mijn haar.” klinkt het. Hoe het verder gaat met Nadia en de keuze die ze maakt, is op zijn zachtst gezegd verrassend. De vraag is overigens of het wel haar keuze was zeker wanneer Berlin daarna een flash back bovenhaalt “Daar waar je moeder je het leven gaf, is de grond van onschatbare waarde.”

Inhoudelijk voelt Zvizdal te fragmentarisch aan, te beperkt, te ruw ook voor een goed journalistiek stuk. En ook op artistiek vlak blijven we op onze honger zitten.

< Bert Hertogs >